Zelfs een begrafenis is politiek

Gisteren kregen we het bericht dat de moeder van Brigitte’s oom is overleden en dat vandaag de begrafenis zou zijn in Qartaba, ons bergdorp. Zo gaat dat in Libanon: de begrafenis is hooguit een dag later, officieel zelfs op dezelfde dag als het overlijden voor het middaguur plaatsvindt, en de nabestaanden worden geacht alles te laten vallen en per direct naar de ceremonie te gaan. Gelukkig heeft men alle begrip voor dergelijke urgentie, dus is het geen enkel probleem om afspraken af te zeggen die voor vandaag gepland stonden. Je hoeft het woord begrafenis maar te noemen of het is al goed.

Ik neem aan dat de oorspronkelijke reden voor zo’n snelle begrafenis het klimaat is. In een warm land als Libanon blijft een stoffelijk overschot niet lang vers. Natuurlijk is dat inmiddels achterhaald omdat er voldoende koelmogelijkheden zijn, maar ja, zo gaat dat met tradities, dat blijft hangen. Ook zal het een teken van respect zijn om de overledene zo snel mogelijk zijn of haar definitieve plaats te geven. Een stoffelijk overschot is nu eenmaal niet een stuk vlees dat je in de koelkast bewaart totdat je het nodig hebt.

De andere kenmerkende eigenschap van Libanese begrafenissen is dat de familiekring flink ruim wordt genomen. Vandaag ging het om de moeder van een oom. Voor Nederlandse begrippen is dat al vrij ver weg en het zal voor velen de vraag zijn of ze naar haar begrafenis toe zouden gaan, maar in Libanon wordt dit nog tot de zeer nabije familie gerekend. We stonden net niet in de condoleance samen met de familie, maar het scheelde weinig.

Beide aspecten beschouw ik zelf als uiterst positief: de prioriteit die een begrafenis heeft zie ik als respect voor de overledene. Niet zoals in Nederland eerst eens de agenda er bij pakken en kijken wanneer het de nabestaanden zou schikken, maar alles droppen en met hoogste spoed de begrafenis organiseren.

Ook het familiebewustzijn is hartverwarmend. Men respecteert familiebanden beduidend meer dan in Nederland met als gevolg dat begrafenissen altijd druk worden bezocht, ondanks dat het pas de vorige dag bekend was. Vanzelfsprekend zitten aan deze korte familiebanden ook genoeg keerzijden: de familie kan erg opdringerig zijn en wil zich maar wat graag overal mee bemoeien. Dan is juist de sociale koelte van Nederland weer verfrissend waar je veel meer kunt doen en laten wat je wilt.

De dienst werd voorgezeten door de aartsbisschop van Byblos en die maakte van zijn preek haast een politiek pamflet. Zo stelde hij dat mensen vooral naar God moeten luisteren en niet een beweging van mensen moeten aanhangen. Het Arabische woord voor beweging is ‘tayyar’ en laat dat nu net de naam zijn van de politieke partij van Michel Aoun! Toen hij even later doorging met te zeggen dat men alleen God moet liefhebben, maakte een vrouw de luidkeelse opmerking dat je naast God ook best iemand anders aardig kon vinden. Beetje gênant om zo de preek te interrumperen, maar de aartsbisschop ging onverdroten verder, al bleven verdere politieke statements achterwege. Hier ga je toch niet over bloggen”, fluisterde Brigitte tegen me bij het verlaten van de kerk. “Tuurlijk wel!”, fluisterde ik al even zachtjes terug.

Een typische begrafenis in Libanon bestaat meestal uit drie dagen. De eerste dag is de daadwerkelijke begrafenis. Voor christenen bestaat dit uit een kerkdienst en het ter aarde bestellen. Tijdens de kerkdienst zitten de vrouwen links en de mannen rechts van het centrale gangpad, terwijl bij het ter aarde bestellen geen vrouwen aanwezig zijn. Zelfs de weduwe bijvoorbeeld zal niet meegaan naar de begraafplaats maar achterblijven in de receptieruimte van de kerk, of in een huis van familie, samen met de andere vrouwen.

Trouwens, dat ‘ter aarde bestellen’ moet niet letterlijk worden genomen. De mensen worden hier boven de aarde begraven in vaak hele mooie miniatuurgebouwen op de begraafplaats. In Zuid-Europa zie je dit ook veel.

Na afloop van de begrafenis, en vaak ook al daarvoor, is er gelegenheid tot condoleance. Meestal zitten vrouwen en mannen bij elkaar, maar het kan voorkomen dat de vrouwen afzonderlijk zitten. Dit geldt voor christelijke begrafenissen, voor moslims geldt dat mannen en vrouwen altijd afzonderlijk zijn.

Dit is soms lastig als je naar de begrafenis wilt van een familielid van een kennis. Zo overleed de vader van mijn collega, maar ja, ze is vrouw, moslim en haar familie ken ik niet. Dus ik kon wel naar de begrafenis gaan, maar ik had niet de mogelijkheid gehad om haar mijn condoleances over te brengen. En om als wildvreemde tussen de mannelijke familieleden te gaan zitten, tja. Dus maar mijn condoleances op kantoor gegeven en uitgelegd dat het weinig zin heeft om te komen. Voor Libanezen speelt dit probleem minder omdat men altijd wel een of andere connectie heeft met de nabestaanden.

Tijdens de condoleances wordt geen gebak of cake uitgedeeld zoals in Nederland, maar wel koffie en, opvallend genoeg, vaak ook sigaretten. Weliswaar wordt het steeds minder gedaan, maar het gebeurt je regelmatig dat er iemand met een schaal vol verschillende pakjes sigaretten aan komt zetten. Ironisch genoeg deed men dit ook op de begrafenis van een oom van Brigitte en de beste man was nog wel aan longkanker gestorven…

De volgende twee dagen bestaan geheel uit condoleances en dat de hele dag lang. Vaak van ’s ochtends 10 tot ’s avonds 8. Hierdoor hebben mensen nog een kans om langs te komen mochten ze de begrafenis gemist hebben. Het is vermoeiend, erg vermoeiend. Toen Brigitte’s moeder overleed vorig jaar kregen we de hele dag door mensen over de vloer. De condoleances waren bij haar moeder thuis. Anders dan je misschien zou verwachten wordt dit in Libanon als chiquer beschouwd: in plaats van een afgehuurd zaaltje in een kerk heeft het meer stijl als je het in eigen huis organiseert. Hangt ook weer samen met de Arabische gastvrijheid waarbij je de gasten uiteraard thuis ontvangt. Mi casa es su casa, dat idee.

De drie dagen van condoleances geeft de nabestaanden wel de mogelijkheid om het overlijden te verwerken door er veel over te praten, heel veel over te praten want elke gast begint weer over de overledene. Verhalen worden verteld, herinneringen opgehaald, de hele dag door. Erg mooi. En ook dermate intens dat je het na drie dagen, met alle respect, helemaal gehad hebt en je door je emoties heen bent. Al met al een prima manier om met verlies om te gaan.